W polskim prawie możliwość zrzeszania się jest zagwarantowana
konstytucyjnie. Możliwość ta została ograniczona w roku 1989 nową ustawą -
Prawo o Stowarzyszeniach. W jej rozumieniu, stowarzyszenie jest to
dobrowolne, samorządne i trawałe zrzeszenie osób w celach niezarobkowych.
Jest to organizacja społeczna, to znaczy niepaństwowa. Posiada osobowość
prawną.
Stowarzyszenie ma prawo samo określać swoje cele, oraz struktury
wewnętrzne. Nie wolno zmuszać nikogo do udziału w stowarzyszeniu ani do
pozostania w nim, wynika z tego też, że zakazane jest tworzenie
stowarzyszeń w których członkowie muszą okazywać bezwzględne posłuszeństwo
wobec władz stowarzyszenia. Do stowarzyszeń podlegających tej ustawie nie
należą organizacje, do których należy państwo; kościoły i związki
religijne; komitety powstające w celu przygotowania wyborów do Sejmu i
Senatu oraz partie polityczne.
Stowarzyszenie musi być zarejestrowane w rejestrowym Sądzie
Wojewódzkim, zwanym w ustawie "sądem rejestrowym". Aby założyć
stowarzyszenie, należy zabrać co najmniej 15 osób, które uchwalają statut i
uchwalają statut stowarzyszenia. Statut musi zawierać:
- Nazwę stowarzyszenia
- Teren działania i siedzibę stowarzyszenia
- Cele i sposoby ich realizacji
- Sposób nabywania i utraty członkostwa
- Prawa i obowiązki członków
- Władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru oraz ich kompetencje
- Sposób reprezentowania stowarzyszenia
- Sposób zaciągania zobowiązań majątkowych
- Warunki ważności uchwał stowarzyszenia
- Sposób uzyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich
- Zasady dokonywania zmian statutu
- Sposób rozwiązania się stowarzyszenia
- Strukturę jednostek organizacyjnych i terenowych, jeśli takie istnieją.
Komitet założycielski w celu zarejestrowania stowarzyszenia składa do sądu
rejestrowego wniosek o rejestrację, statut, listę założycieli oraz
informację o tymczasowej siedzibie stowarzyszenia. Rozstrzygnięcie wniosku
powinno nastąpić przed upływem 3 miesięcy od dnia jego złożenia. Jeśli sąd
rejestrowy uzna to za konieczne, wyznacza posiedzenie wyjaśniające na które
wzywani są uczestnicy postępowania. Jeśli statut jest zgodny z przepisami
prawa i rozstrzygnięcie sądu na to pozwala, stowarzysznie uzyskuje
osobowość prawną i może rozpocząć działalność w chwili uprawomocnienia się
postanowienia o zarejestrowaniu. Jeśli jest to zaznaczone w statucie,
jednostka terenowa również może uzyskać osobowość prawną. Każde
zarejestrowane stowarzyszenie trafia do rejestru stowarzyszeń, do którego
wpisywane są:
- Nazwa i siedziba stowarzyszenia oraz teren jego działalności
- Data wpisu stowarzyszenia do rejestru
- Cele stowarzyszenia i sposób ich realizacji
- Imiona i nazwiska członków komitetu założycielskiego stowarzyszenia
- Dane dotyczące składu zarządu i adresu stowarzyszenia
- Dane dotyczące sposobu reprezentowania stowarzyszenia oraz zasięgania
zobowiązań majątkowych
- Postanowienia sądu o zastosowaniu wobec stowarzyszenia środków
przewidzianych w ustawie oraz o ustanowieniu kuratora lub wyznaczeniu
likwidatora
Rejestry stowarzyszeń są jawne i każdy ma dostęp do korzystania z ich
odpisów oraz wyciągów. Zarząd stowarzyszenia ma obowiązek w ciągu miesiąca
od rejestracji podać dane o swoim składzie, miejscu zamieszkania
członków oraz siedzibie stowarzyszenia. Zarząd stowarzyszenia ma obowiązek
niezłocznie zawiadamiać sąd rejestrowy o wszelkich zmianach: w liczbie
oddziałów, w statucie, w składzie zarządu.
Co najmniej 3 stowarzyszenia mogą utworzyć związek stowarzyszeń.
Założycielami i członkami mogą być też osoby prawne, ale jeśli maja one
cele zarobkowe mogą być jedynie członkami wspierającymi.
Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie jego członków,
ale status może przewidywać, że zamiast niego odbywa się zebranie delegatów
jeżeli liczba członków przykroczy pewną granicę. W takich przypadkach
statut musi też mówic o zasadach wyboru delegatów oraz czasie trwania ich
kadencji. Stowarzyszenie musi posiadać też zarząd i organ kontroli
wewnętrznej. Chociaż działalność stowarzyszenia opiera się na pracy członków na rzecz stowarzyszenia, może do prowadzenia swoich praw zatrudniać pracowników.
Organ nadzorujący ma prawo żądać odpisów uchwał walnego zebrania członków
lub zebrania delegatów oraz żądać od władz stowarzyszenia niezbędnych
wyjaśnień. Organem nadzorującym może być wg. tekstu uchwały "terenowy organ
administracji państwowej o właściwości szczególnej w sprawach społeczno -
administracyjnych stopnia wojewódzkiego", czyli wg. art. 53 ust. 1 ustawy z
dnia 22 marca 1990 r. - wojewoda. W razie niezastosowania się do
żądań organu nadzorującego sąd może nałożyć grzywnę o wysokości jednorazowo
do 5000 zł. Od grzywny można zwolnić, jeśli po jej wymierzeniu
stowarzyszenie niezwłocznie zastosuje się do wymagań organu nadzorującego.
Na wniosek orgenu nadzorującego lub prokuratora, sąd może:
- Udzielić upomnienia władzom stowarzyszenia
- Uchylić niezgodną z prawem lub statutem uchwałę stowarzyszenia.
Sąd może też wydać zarządzenie zawieszające w czynnościach zarząd
stowarzyszenia, wyznaczając przedstawiciela do prowadzenia bieżących spraw
stowarzyszenia. Jeśli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do
działań prawnych, sąd ustanawia dla niego kuratora. Kurator musi w ciągu
pół roku zwołać zabranie członków lub delegatów stowarzyszenia w celu
wyboru zarządu. Do czasu wyboru kurator reprezentuje stowarzyszenie w
sprawach majątkowych wymagających bieżącego załatwienia. Wynagrodzenie
kuratora pokrywa się z majątku stowarzyszenia. Na wniosek organu
nadzorującego stowarzyszenie sąd wydaje postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia
gdy:
- liczba członków stowarzyszenia zmniejszy się poniżej liczby członków
wymaganej do założenia stowarzyszenia
- stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz i nie ma
warunków do ich wyłonienia w czasie krótszym niż rok.
Stowarzyszenie może przyjmować darowizny, spadki i zapisy oraz
korzystać z ofiarności publicznej, ale podstawowym źródłem jego dochodu są
składki członkowskie. Stowarzyszenie może też prowadzić działalność
gospodarczą, o ile dochody z niej uzyskane służą do realizacji celów
statutowych a nie są rozdzielane pomiędzy jego członków. Stowarzyszenie
może także otrzymywać dotację.
Istnieje także uproszczona forma stowarzyszenia nazywana
stowarzyszeniem zwykłym. Stowarzyszenie takie nie posiada osobowości
prawnej, ale za to do jego utworzenia potrzebne są tylko trzy osoby. Muszą
one, tak jak w przypadku pozostałych stowarzyszeń, uchwalić regulamin
działalności, określić jego nazwę, cel, teren, środki działania, siedzibę
oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie zwykłe, a następnie
zgłosić to do sądu rejestracyjnego. Stowarzyszenie zwykłe posiada także
następujące ograniczenia:
- Nie może powoływać terenowych jednostek organizacyjnych
- Nie może łączyć się w związki stowarzyszeń
- Nie może zrzeszać osób prawnych
- Nie może prowadzić działalności gospodarczej
- Nie może przyjmować darowizn, spadków i zapisów
- Nie może otrzymywać dotacji
- Nie może prowadzić działalności gospodarczej.
W pozostałych przypadkach stowarzyszenie zwykłe jest identyczne jak
pozostałe stowarzyszenia.
Osoby będące: żołnierzami, funkcjonariuszami UOP, policji i innych
służb publicznych podlega ograniczeniom. Działalność stowarzyszeń w
obiektach należących do wojska wymaga posiadania specjalnego zezwolenia.
Osoby prowadzące działalność związaną z obronnością lub bezpieczeństwem
państwa czy ochroną porządku publicznego chcące założyć stowarzyszenie
muszą uzgodnić zakres tej działalności z ministrem odpowiednio obrony
narodowej lub spraw wewnętrznych. Stowarzyszenia w zależności od swojego charakteru mogą się również ubiegać od państwa o szczególne odznaczenia.